Israëlische archeologen hebben aangetoond dat de builenpest pandemie, of Pest van Justinianus, gevolgd door een vulkaanuitbarsting, in de 6e eeuw tot de economische ineenstorting van de landbouw in de Negev heeft geleid. Kunnen we er iets van leren in deze tijd van Coronacrisis en klimaatcrisis?
Een groep archeologen afkomstig van verschillende universiteiten en de Israel Antiquities Authority (IAA) richtten zich op de oude landbouwnederzetting Shivta, niet ver van Gaza. De ruïnes van Shivta wijzen op een glorieus verleden, maar in de 6e eeuw stortte alles ineen, en de onderzoekers wilden weten waarom de nederzetting werd verlaten.
Afvalbergen onderzoeken
Zoals bij veel archeologische opgravingen, werden de antwoorden gevonden in het afval. ‘Iemand afval zegt veel over hem,’ legt prof. Guy Bar-Oz van de Universiteit van Haifa uit. ‘In de oude afvalheuvels van de Negev kun je een verslag vinden van het dagelijks leven van de bewoners – in de vorm van plantenresten, dierlijke resten, keramiekscherven, en meer.’
Het team groef de afvalheuvels op om de menselijke activiteit achter het afval te achterhalen en koppelde die vervolgens aan twee belangrijke gebeurtenissen in de 6e eeuw: de Builenpest, die zich in 541 over het Byzantijnse Rijk verspreidde, en een verwoestende vulkaanuitbarsting in Midden Amerika, die eind 535 of begin 536 plaatsvond en gedurende 10 jaar een temperatuurdaling op aarde veroorzaakte.
In de heuvels bij Shivta werden grote hoeveelheden restanten van ‘Gaza-wijnkruiken aangetroffen, naast druivenpitten en graankorrels. Byzantijnse teksten prezen de ‘Gaza-wijn’, vinum Gazetum, een zoete witte wijn die vanuit de haven van Gaza naar het Middellandse-Zeegebied en daarbuiten werd geëxporteerd en werd vervoerd in deze wijnkruiken.
Doctoraatsstudent Daniel Fuchs van de Bar-Ilan Universiteit onderzocht de druivenpitten (zaden) in het afval, en ontdekte dat tussen de 4e en midden 6e eeuw het aantal druivenpitten aanzienlijk toename in vergelijking met het aantal graankorrels, en daarna plotseling afnam.
Het team evalueerde vervolgens veranderingen in de verhouding tussen Gaza-wijnkruiken en zakvormige kruiken, waarin andere goederen werden vervoerd. Zij ontdekten dat de toename en de afname van het gebruik van Gaza wijnkruiken overeenkwam met de toename en de afname van de druivenpitten, waardoor een verband werd gelegd met de mediterrane handel in wijn en een nieuw licht werd geworpen op de internationale handel van 1500 jaar geleden.
Onderzoekers realiseerden zich dat de pest in Byzantium en andere delen van het rijk een groot aantal doden tot gevolg had. Net als de toerisme-industrie die een klap kreeg van de Covid pandemie, veroorzaakte de pest een grote daling van de vraag. Dat zou op zijn beurt een nadelige invloed hebben gehad op de economie van de Negev, terwijl de handel in het nabijgelegen Gaza misschien wel doorging.
Dit lijkt samen te zijn gegaan met de vulkaanuitbarsting, die de lucht met zoveel vulkanisch stof zou hebben gevuld dat deze een tien jaar durende wereldwijde afkoeling veroorzaakte en de neerslag zou hebben doen toenemen, met als gevolg overstromingen die de plaatselijke landbouw kunnen hebben geschaad.
Het sorteren en tellen van 1500 jaar oude druivenpitten lijkt misschien niet de meest opwindende bezigheid, maar het onderzoek naar archeologische plantenvondsten toont aan hoe vindingrijk en inzichtelijk de omgang van oude volkeren met planten is.
Fuks beredeneerde een verklaring voor de trends in de relatieve frequentie van druivenpitten in het afval: ‘Stel je voor dat je een oude boer bent met een stuk land om je gezin te voeden. Op het grootste deel daarvan plant je granen zoals tarwe en gerst, want zo krijg je brood. Op een kleiner deel plant je een wijngaard en andere gewassen zoals peulvruchten, groenten en fruitbomen, voor de behoeften van je gezin.
‘Maar op een dag realiseer je je dat je de uitstekende wijn die je produceert zou kunnen verkopen, voor de export, en genoeg geld zou kunnen verdienen om brood te kopen en nog een beetje meer. Beetje bij beetje breid je de wijngaard uit en stap je over van zelfvoorzienende landbouw naar commerciële wijnbouw. Dat constateer je uit de stijging van het aandeel druivenpitten ten opzichte van graankorrels in de periode tussen de vierde eeuw en het midden van de zesde eeuw. Dan plotseling, daalt die verhouding.’
‘Het blijkt dat de agrarische nederzettingen in de Negev zo’n klap kregen dat ze pas in de moderne tijd weer tot leven kwamen,’ vertelt Bar-Oz, en wijst er ook op, dat de achteruitgang bijna een eeuw voor de Islamitische verovering van het midden van de zeventiende eeuw plaatsvond.
Kwetsbare politiek- economische systemen
De twee waarschijnlijke oorzaken van de ineenstorting in het midden van de zesde eeuw – klimaatverandering en de builenpest – onthullen hoe inherent kwetsbaar politiek-economische systemen zijn, toen en ook vandaag.
‘Het verschil is dat de Byzantijnen het niet zagen aankomen,’ legt Fuchs uit. ‘Wij kunnen ons wel degelijk voorbereiden op de volgende uitbraak of de dreigende gevolgen van klimaatverandering. De vraag is of we verstandig genoeg zullen zijn om dat te doen.‘
Bronnen: unitedwithisrael.org, www.israel21c.org
Afbeelding: Op dit mozaïek uit Kissufim bij Gaza staat Orbikon de kameeldrijver afgebeeld (foto: Elie Posner/Israel Museum Jeruzalem), verkoolde druiven (foto: Daniel/Bar-Ilan Universiteit), en kruiken uit Gaza (foto: Davida Eisenberg-Degen/IAA).
Wees de eerste die reageert op "Archeologie: Zaden tonen gevolg van Builenpest aan"