‘Erken dat Israël een Midden-Oosters land is’

Het is niet Europees. En het is niet zomaar in te delen in rechts en links, religieus en seculier. Matti Friedmans nieuwe boek over Midden-Oosterse spionnen gaat over waarom Israël verbijstert en boos maakt. “Niemand heeft Israël ‘overgenomen’. Het is alleen niet geworden zoals Israëls pioniers dachten dat ze het in het leven hadden geroepen …”

Israël ligt in het Midden-Oosten. Dat kan klinken als een van de banalere openingszinnen van een artikel, maar het is een feit, beargumenteert Matti Friedman. Dit schijnt voortdurend veel commentatoren en critici van Israël te ontgaan. Er zijn veel Joden in de diaspora die verbijsterd zijn over sommige acties en beleid van Israël. En er zijn inderdaad ook veel Israëli’s in het land die hetzelfde doormaken.

Friedman (41) is een gewaardeerde in Canada geboren Israëlische auteur (van o.a. The Aleppo Codex). Onlangs publiceerde hij een heel ongewoon boek: Spies of No Country: Secret Lives at the Birth of Israel. Het boek gaat over Israëlische spionage ten tijde van de oprichting van de staat. Het is ongewoon omdat deze voorvechters als Israëli’s geboren waren in de Arabische wereld. In dienst van de staat in wording, durfden zij het aan terug te keren naar iets wat eens vertrouwd was en zeer gevaarlijk grondgebied.

Matti Friedman.

Friedman koos ervoor z’n licht te laten schijnen op deze helden, soms bekend onder de naam ‘de Zwarte Sectie’. Zij vormden als het ware Israëls oorspronkelijke kleine geheime inlichtingendienst. “Omdat,” zo vertelde hij The Times of Israel vorige week in een interview, “ik dacht dat we verhalen nodig hebben die meer een reflectie zijn van het werkelijke Israël – niet alleen verhalen van seculiere asjkenazische pioniers en overlevenden van Warschau.”

Dat ‘werkelijke’ Israël, betoogt Friedman, is het Midden-Oosterse Israël, Israël als “onderdeel van het doorgaande Joodse leven in de moslimwereld.” Hoe meer je dit begrijpt en je eigen maakt, zegt hij, des te beter begrijp je dit land – alles, van z’n keuken, z’n muziek tot aan gedrag en, cruciaal, z’n politiek.

Om die reden lijkt het een goed idee Friedman een interview af te nemen juist nu Benjamin Netanyahu David Ben-Goerion als Israëls langstzittende premier is voorbijgestreefd. Friedman zegt dat dit nu belangrijk is, omdat Netanyahu zo goed de moorddadigheid herkent, de genadeloze werkelijkheid van Israëls Midden-Oosterse locatie. [Mochten de gecombineerde krachten van de centrumpartijen en links weer proberen met een formule te komen Netanyahu in de tweede algemene verkiezingen van dit jaar te verslaan …]

Er staat een treffende passage aan het eind van het boek waar u schrijft: “Israël in deze eeuw snijdt alleen hout als we het bezien door een Midden-Oosterse lens; dat is een reden waarom westerlingen het steeds moeilijker vinden om erachter te komen wat werkelijk speelt.” Uzelf bent op dit leertraject meer en meer zich eigen aan het maken wat u bent gaan zien als deze onbegrepen werkelijkheid van Israël?

Matti Friedman: “Ik kwam uit het westen, met de Europese verhalen van Israël, de kibboets, de Holocaust … Hoe langer je hier bent, des te meer realiseer je je dat die verhalen niet volledig Israël vertegenwoordigen. De helft van het land kwam uit de moslimwereld en dat heeft invloed op alles in Israël: keuken, gedrag, muziek, godsdienst, politiek. Veel Israëli’s denken dat de basis van het land de Europees-Joodse wereld is – Herzl en Ben-Goerion – en dat de Joden uit het Midden-Oosten toen pas kwamen en zich bij dat verhaal voegden. Ik denk dat het juist omgekeerd is: Israël is onderdeel van het doorgaande Joodse leven in de moslimwereld waarbij de restanten van het Europese Jodendom zich gevoegd hebben.

“De oorspronkelijke grondbeginselen van het zionistische geloof … omvatten het gemeenschappelijke idee van de kibboets, het verlangen naar een ‘nieuwe Jood’ zonder Jodendom, en het geloof dat uiteindelijk de Arabische wereld vrede met de Joodse staat zou maken als de wereld zich richting grotere vriendschappelijkheid bewoog. Deze ideeën waren Europees, en ze zijn dood … In het daarop volgende ideologische vacuüm is Israëls Midden-Oosterse ziel uit de kelder gekropen.”uit Matti Friedman – Spies of No Country

En de Joden van Europese oorsprong worden hier meer ‘mizrachi’, Midden-Oosters. In hun gedrag, hun houding ten opzichte van godsdienst. Je Israëlische kinderen zijn meer Midden-Oosters dan jij als je een westerse immigrant bent. Het is moeilijk dat niet op te merken. Veel mensen proberen het land onder te brengen in deze achterhaalde categorieën: religieus of seculier bijvoorbeeld, terwijl de meeste Israëli’s noch het een noch het ander zijn; rechts of links – opnieuw: op de meeste Israëli’s is deze categorie niet van toepassing.”

Wat zijn we dan wel?
“Als het over Jodendom gaat, zijn we algemeen gesproken traditioneel. De opinieonderzoekers vragen: Bent u religieus of seculier? Dus de mensen proberen te antwoorden. Maar steken de meeste Israëli’s Sjabbatkaarsen aan? Ja. Geloven ze in God? Ja. Geloven ze in de kracht van het gebed? Ja. Dit is heel Midden-Oosters. In het Midden-Oosten zijn de mensen niet ‘religieus’ of ‘seculier’.
Voor wat betreft ‘rechts’ of ‘links’. In de jaren negentig van de vorige eeuw deed de notie van territoriaal compromis de ronde dat herstel van betrekkingen mogelijk is; dat het in onze handen is [om het conflict met de Palestijnen en de Arabische wereld op te lossen.]””

En dat is niet waar? Regionaal herstel van betrekkingen is niet mogelijk?
Friedman: “Natuurlijk niet. Er is een regionale oorlog aan de gang, en wij zijn maar een kleine speler.”

Een regionale oorlog tussen wie?
“Er zijn tientallen medespelers, waaronder dictators en het volk dat ze onderdrukt hebben: sjiieten tegen soennieten; verschillende handlangers van Iran en Saudi-Arabië; mediëvisten en modernisten, en andere kleinere conflicten waaronder dat tussen het grootste deel van de regio en Israël. België kon in 1915 klaarblijkelijk geen verzoening in Europa bewerkstelligen; hetzelfde geldt voor de notie dat Israël in 2019 verzoening zou kunnen bereiken in het Midden-Oosten.

Algemeen gezegd werd dit gezien door de Israëli’s met wortels in de islamitische wereld. Zij hoorden over het algemeen altijd bij politiek rechts en ze waren sceptisch over de mogelijkheden die links zag. Links hield het geloof in stand dat rationeel zelfbelang en moderne ideeën van vooruitgang de overhand zouden krijgen. Nee dus. In 2019 is het duidelijk dat het Midden-Oosterse perspectief dichter bij de realiteit staat.”

Dus nu we nieuwe verkiezingen tegemoet gaan, wie ziet dit?
“Rechts begrijpt dit beter, en dat is de reden van hun succes. Rechts profiteert op succesvolle manier van de angsten voor hoe deze regio afrekent met de zwakken – rationele angsten die te vaak door links belachelijk worden gemaakt. Het begrijpt ook het belang van traditioneel Jodendom, zelfs ook door degenen die zich niet religieus of orthodox noemen. En het maakt gebruik van de overgebleven woede over hoe Joden uit het Midden-Oosten hier behandeld waren. Die boosheid komt nog steeds naar voren – niet altijd op productieve manier, maar dat is begrijpelijk. Je ziet het bijvoorbeeld in hoe de minister van Cultuur, Miri Regev, tekeer gaat tegen de culturele elites.

“Mensen die probeerden een Joodse staat in het Midden-Oosten op te zetten, zouden gezien moeten hebben dat Joden uit het Midden-Oosten behulpzaam konden zijn. Deze nieuwkomers zouden erbij geroepen hebben kunnen zijn om als gelijke partners te dienen in de schepping van de nieuwe samenleving, maar zij waren niet uitgenodigd. Het was een van de ergste vergissingen die de staat maakte, een waarvoor we nu nog steeds de rekening betalen.”uit Matti Friedman – Spies of No Country

Netanyahu en Menachem Begin voor hem, maakten met hun woorden deze herinneringen wakker.

Sommigen uit het volk die zich traditioneel aansloten bij links, bij de zogenaamde elites, zijn zwaar teleurgesteld: ze beeldden zich in dat Israël Wenen was. Het komt echter veel dichter bij Alexandrië. Het is niet socialistisch. Het is niet seculier. Het is Midden-Oosters. Het is volstrekt steekhoudend dat het heel wat meer op Alexandrië lijkt, maar heel veel mensen zijn daardoor erg teleurgesteld. Wanneer je boosheid hoort bij ‘rechts’ of ‘de religieuzen’ dan gaat het feitelijk hierover. Ze vragen zich af: wie namen ons land over?

Praat met Israëli’s, en je zult horen dat de meeste mensen niet echt verschillen in wat te doen ten opzichte van de Arabische wereld. Er bestaat een harde kern van links, de Meretzpartij. Dat zijn vier zetels van de honderdtwintig. De rest moddert maar wat aan. Absoluut niet haastig wegtrekken uit de Westoever vanwege de gevreesde consequenties. Er wordt niet veel gesproken over de verschrikkelijke jaren van de zelfmoordbomaanslagen tijdens de Tweede Intifada, maar het zit diep in de Israëlische psyche. Deze jaren waren het die maakten dat de oude politieke elite met hun wortels in het optimisme van de kibboetsbeweging, gewantrouwd werd. Hierdoor werd links gesmoord. De jaren van aanslagen toonden de Israëli’s wat het Midden-Oosten is. En waarom westerse sjablonen hier niet toepasbaar zijn. Voor velen van ons kwam het als een wrede verrassing.”

Dus Netanyahu wint weer in september
Friedman: “Alleen een dwaas doet voorspellingen. Deze verkiezingen zijn behoorlijk onvoorspelbaar. Het is niet eerder voorgekomen dat binnen enkele maanden een tweede verkiezing zich aandient. Maar Netanyahu is ongelooflijk bekwaam. Hij is intelligent. Hij is een bedenkelijk politicus die weet op de juiste knoppen te drukken en een zaak in gang te zetten. En hij wordt geholpen door de naïviteit – vermeende of oprechte – van het ‘oude links’.

Hij zegt tegen Israëli’s: er is een kamer, en in die kamer zijn mensen die op Putin, Assad en Khamenei lijken. Wie willen jullie dat in die kamer is? Een eerlijke schutter die in de fundamentele goedheid van de mensheid gelooft? Of jullie meest sluwe vertegenwoordiger? Veel Israëli’s zeggen: de laatste willen we in die kamer.
Het gaat niet om fatsoen. Het gaat over het hebben van de meest competente persoon om ons te beschermen. Ik zou persoonlijk nooit op Netanyahu stemmen, maar ik begrijp dat aansprekende van hem. Zijn vermogen om verbolgenheden van mensen aan te spreken, betekent dat je niet om hem heen kunt.”

Wat vindt u van de nieuwe Arbeidspartijleider, Amir Peretz? Hij werd geboren in Marokko. Begrijpt hij het Midden-Oosten beter?
Friedman: “Hij is een voormalige burgemeester van Sderot [aan de grens met Gaza]. Hij is geboren in Noord-Afrika. Zijn eerste stap was Orly Levy naar voren te schuiven die dezelfde onderwerpen weet aan te pakken. Orly is de dochter van een van de eerste vooraanstaande Israëlische politici uit Noord-Afrika, David Levy, een voormalig Likoedminister van Buitenlandse zaken.
Maar we hebben dit al eerder gezien. Ze haalde de Knesset niet bij de verkiezingen in april. En Peretz heeft al eens de Arbeidspartij geleid. Misschien dat ze een paar meer stemmen binnenhalen. Maar de politicus die werkelijk het slot [en de sleutel] in handen heeft als het gaat over het doorzien van alles, is Netanyahu.

Netanyahu zegt: dit is een ongelooflijk gevaarlijke regio; en ik zal jullie veiligheid garanderen. Hij zegt ook: jullie zijn mishandeld door de elites. Ik ben mishandeld door de elites, door de media, door het rechtssysteem [in de corruptieaanklachten die hem aankleven].

Veel mensen met een Midden-Oosterse achtergrond zullen niet op de Arbeidspartij stemmen, ongeacht wie de partij leidt. Het idee dat de alliantie Peretz/Levy op een of andere manier de Arbeidspartij terug in de voorste gelederen zal brengen, is bizar.

Je schreef dit boek om deze centrale, ondergewaardeerde aspecten van de Israëlische werkelijkheid naar voren te halen?
Friedman: “Het boek is geboren uit inzichten die ik over Israël had tijdens de 24 jaar dat ik hier woonde. Ik dacht: we hebben verhalen nodig die beter het werkelijke Israël laten zien – niet alleen maar verhalen van seculiere asjkenazische pioniers en Warschau-overlevenden. Het is veel meer Midden-Oosters dan naar voren komt uit die verhalen. Het was ontworpen als een vluchthaven voor Joden uit Europa, maar daarvoor kwam het te laat. Het werd een vluchthaven voor Joden uit het Midden-Oosten. Het is onderdeel van het doorgaande Joodse leven binnen de moslimwereld onder verschillende omstandigheden.

“Sommige kinderen en kleinkinderen van de zionistische grondleggers uit Europa weten niet wat ze moeten denken van het Midden-Oosterse land dat tevoorschijn is gekomen. Ze missen het oude land waar deze mensen en hun stemmen in de achterkamer bleven hangen. De wrevel wordt soms tot uitdrukking gebracht als nostalgie voor een oud liberalisme, of als kritiek op ‘rechts’ of ‘de religieuzen’. Maar het is vaak een dieper liggend onbehagen: veel Israëli’s verwachtten niet dit Israël.”uit Matti Friedman – Spies of No Country

Dit land rust niet op socialisme en secularisme. Het rust op de harde kern van Joodse identiteit die direct te maken heeft met mensen die hier kwamen uit Bagdad, Aleppo en Casablanca, een identiteit die begrip heeft van dingen die diep zitten en die te maken hebben met Joods-zijn in het Midden-Oosten en de Arabische wereld. In de eerste paar tientallen jaren van het moderne Israël werd neergekeken op deze wijsheid, maar nu komt ze meer en meer naar voren. En het is een van de redenen waarom westerlingen het steeds moeilijker vinden Israël te begrijpen.

In het boek probeerde ik bij dit identiteitsverhaal te komen met een verhaal over spionnen. Zij waren Joden uit Arabische landen die hun Arabisch-zijn ter beschikking stelden van de staat. Het kenmerk dat hen nu juist tot buitenstaanders maakte, werd hun wapen. De vraag naar wie deze jongens zijn, en wat voor soort staat ze meehielpen te scheppen waarin ze uiteindelijk terecht zouden komen, interesseerde me en zag ik als relevant voor 2019.”

Zijn de ‘mizrachiem’ demografisch dominant in Israël?
Friedman: “In grote lijnen aangegeven is Israël voor twintig procent Arabisch moslim; de Joodse meerderheid komt ongeveer voor de helft uit christelijk Europa, of asjkenazisch, en de andere helft uit de islamitische wereld, of ‘mizrachi’. De Midden-Oosterse kant was altijd iets groter, maar toen de Russen kwamen, werd dit ongedaan gemaakt.”

En waar passen de Russen in dit Midden-Oosterse Israël?
“Ik herinner me dat de reeds overleden Amnon Dankner – een vooraanstaand journalist en lid van wat sommige de ‘asjkenazische elite’ zouden noemen – een artikel schreef ten tijde van de instroom van honderdduizenden Joden uit de voormalige Sovjet-Unie, dertig jaar geleden. Hij zei kort samengevat: fantastisch, de Russen zullen ons redden van opgeslokt te worden door het Midden-Oosten. Zij spelen piano. Ze houden van opera. Ze doen aan wiskunde. Een miljoen asjkenaziem. Zij zullen het Europese land dat we hoopten te hebben, voor ons in de wacht slepen.

De ironie is dat op veel manieren de nieuwe Sovjet-Joden uiteindelijk een soort van Midden-Oosters werden. Ze stemmen niet links. Weinigen van hen willen iets te maken hebben met links. Velen van hen zien een wereld van eet of gegeten worden. Ze zien dat de zwakken niet gerespecteerd worden. Wees nooit naïef.”

Als we in feite dat kleine, sterke, Joods gedomineerde deel van de moslimregio zijn, wat betekent dat voor ons?
Friedman: “Onze toekomst heeft veel meer te maken met Aleppo en Koerdistan dan met het getto van Warschau. Denken aan de toekomst? Denk aan het Midden-Oosten.

“Zonder het Midden-Oosterse karakter van dit land te begrijpen, kom je nergens. Namen de bewoners van de nederzettingen dit land over? Nam Netanyahu het over? Nee. Het is wat het land is. Het is waar het land ligt. Joden waren altijd onderdeel van het Midden-Oosten. Elke Arabische stad had een Joodse wijk. Joden kwamen hier niet in 1948. Zij waren hier.”

Aan dit land denken als deel van Europa drukt een misvatting uit. Westerse Joden vragen: waarom lijkt Jodendom in Israël niet op ons Jodendom? Waarom is de Israëlische politiek zo anders. Waarom zijn Israëli’s zo anders? Zonder het Midden-Oosterse karakter van dit land te begrijpen, kom je nergens. De ‘kolonisten’ namen het over? Netanyahu gijzelde het? Nee. Het is wat het land is. Het is waar het land ligt. Joden waren altijd onderdeel van het Midden-Oosten. Elke Arabische stad had een Joodse wijk. Joden kwamen hier niet in 1948. Zij waren hier. Misschien opent dit een deur. Om een vérstrekkend idee te lanceren: ik zou het geweldig vinden als Israël bijvoorbeeld deel ging uitmaken van de Arabische Liga.

Joden konden niet langer leven te midden van die vijandige moslimpopulatie, maar zijn nog steeds hier in dit gebied – inheems in deze regio. Als we zo over onszelf gaan denken, naturaliseren we misschien in het Midden-Oosten. Als we onszelf blijven zien als Europeanen die hier gedumpt zijn, blijven we buitenstaanders. Maar het doorgaande Joodse leven in het Midden-Oosten biedt ons de manier onszelf als deel van de regio te zien, en dat ook te zijn.”

En toch zijn er velen aan de kant van ‘rechts’ in Israël – en ook veel supporters van buiten Israël – die willen dat wij onze heikele positie te midden van die vijandige moslimbevolking versterken door onder meer het uitbreiden en annexeren van dorpen in het hart van de Palestijnse bevolking.
Friedman: “Heel veel van de mensen die van Israël houden, houden van een denkbeeldig land. Veel mensen die Israël haten, haten een denkbeeldig land. We hebben gebrek aan een kritische massa mensen die het ziet zoals het is. We zouden allemaal een heel stuk beter af zijn als we die kritische massa hadden.
Links raakte verstrikt bij de Oslo-akkoorden en had geen nieuw plan. Daarmee gaven ze de macht over aan het rechtse politieke kamp.”

De Israëlische premier Yitzchak Rabin en Yasser Arafat sluiten de Oslo-akkoorden op het gazon van het Witte Huis in het bijzijn van de Amerikaanse president Bill Clinton in 1993. | Foto: GPO

Wat had dat nieuwe plan kunnen zijn?
“Nou, om te beginnen niet honderdduizenden van onze burgers verstrengeld laten raken met miljoenen Palestijnen. Het vroegere links of wat daarvan over is, houdt vol te suggereren dat als het slechts aan de macht zou zijn, op een of andere manier vrede mogelijk zou worden. Stemmers weten dat dit niet waar is.
En rechts, dat aan het roer staat van dit land, zegt: de status quo is goed. Nee, die is niet goed. Op dit punt zou je hopen dat het politieke midden meer zou kunnen doen: erken de realiteit. Erken wat er aan het gebeuren is. En denk over hoe voorwaarts te gaan. Het zionisme was altijd een creatieve beweging. Dat is verloren gegaan. Het zionisme van de Arbeidspartij had traditioneel zo’n creatieve energie. De seculiere zionistische pioniers schiepen het land – voor hun eigen doeleinden, volgens hun eigen gedetailleerde beschrijvingen. Maar zij schiepen het.”

Maar je zegt ook dat zij zich niet realiseerden waar zij waren?
“Zij begrepen in 1948, op dat donkere moment – dat moment waarbij nu al het andere verbleekt – dat het was: ons of hen. Zij namen een aantal meedogenloze beslissingen omdat het ‘ons’ moest zijn, en niet ‘hen’. Maar zij begrepen niet echt wie die ‘ons’ waren: meer religieus, minder socialistisch, meer Midden-Oosters dan wij verondersteld werden te zijn. En dat werd de staat.
Die kloof tussen de verwachting en de realiteit is de bron van veel van de angst waarmee we nog elke dag te maken hebben.

Zou na al die tientallen jaren later dit Midden-Oosterse Israël nu weer nodig zijn als vluchthaven voor Joden uit het westen?
Friedman: “De mensen die de staat creëerden, waren genieën – als het gaat over begrijpen van de wereld en bekwaam zijn hun conclusies toe te passen in de werkelijke wereld. Ieder die zich zorgen maakt over het lot van het Joodse volk moet heel erg blij zijn dat er een succesvol Joods land is met een Wet van Terugkeer [die automatisch burgerschap verleent aan ieder die een Joodse grootouder heeft.]
Denkend aan de Joden in Engeland en Frankrijk moeten we zeggen: ik denk niet dat velen van ons dachten dat dit nog steeds relevant zou zijn in 2019. We dachten dat het probleem van de Joden in de wereld na de Tweede Wereldoorlog opgelost zou zijn. Het was niet opgelost.

Ik wens ieder vele gelukkige jaren toe in hun thuislanden. Ik predik geen ophanden zijnde catastrofe. Maar iedereen zou dankbaar moeten zijn jegens Ben-Goerion en Weizmann voor wat zij 70 jaar geleden tot stand brachten. Het is modieus hen te bekritiseren vanwege hun blinde vlekken. Ze hadden ook blinde vlekken. Het is modieus het land vandaag te bekritiseren. Er is ook heel veel om kritiek op te hebben. Maar we moeten waarderen wat zij bereikt hebben en hoe belangrijk dat ook in 2019 nog is. Zij begrepen het lot van de Joden vóór de Holocaust; zij hebben het klaargespeeld: zij schiepen Israël.

Alleen niet het Israël dat zij dachten gecreëerd te hebben.
“Amerika is ook niet datgene wat Thomas Jefferson dacht dat hij schiep; en de mannen van de Franse Revolutie zouden wel vreemd opkijken als zij nu konden opduiken in het Parijs van vandaag. Niets wordt zoals het oorspronkelijk gepland is.”