Hoe de Bijbelse Sjabbat houden?

Christenen kunnen weet hebben van de Sjabbatsbepalingen uit de vele discussies erover in de Evangeliën. Maar veelal ontgaan hun die of vatten ze die op als onzinnig en allemaal weerlegt door de Here Jezus. Zelden wordt erbij stil gestaan waarom die discussies zo’n grote rol spelen. Blijkbaar zijn die bepalingen buitengewoon belangrijk. Wat staat erover in de Bijbel?

De Sjabbat en Jom Sjabbaton zijn verplichte feestelijke rust- en gedenkdagen die God bevolen heeft voor Zijn volk. Deze Sjabtotaj vinden hun oorsprong in Gods afsluiting van Zijn scheppingswerken (Gn 2:2; Ex 20:11; Hb 4:4) en het expliciete bevel ertoe (Ex 20:8).

In navolging van God staat de Sjabbat voor[1]:
– Voltooien (Hebreeuwse stam: kalah) van de werkweek
– Ophouden (sjabat) met elke werkopdracht (mela‘kah)
– Zegenen (barach) van de zevende dag
– Wijden (qadasj) van de Sjabbatsdag aan God

God hecht veel waarde aan het houden van de Sjabbat, omdat het bij de schepping hoort. Het houdt de schepping in stand. Zonder het houden van Sjabbat zou de scheppingsorde verstoord raken. Vandaar dat God ook herstel van Sjabbatsvieringen eist wanneer dat niet is gebeurd (Lv 26:34).

Het is daarom logisch dat de Sjabbat al werd gehouden lang voordat het onderdeel werd van de voorwaarden van het Verbond van Mozes (Ex 16:23)[2].

Woordstudie
Dat Sjabbat houden feitelijk veel meer is dan alleen rusten blijkt eruit dat in de Bijbel diverse Hebreeuwse woorden voorkomen om ‘rusten’ uit te drukken. De belangrijkste zijn sjamat – loslaten (Ex 23:11), noeach – (uit)rusten (20:11), sjaqat – rustig zijn (Jos 11:23) en sjakav – ten ruste leggen (Ex 22:27).

De werkwoordstam sjavat betekent immers niet rusten, maar ophouden/stoppen. Opmerkelijk genoeg kan het ook feestvieren betekenen. In plaats van rusten staat het dus voor een activiteit. Sjabbat staat dus zeker niet voor inactiviteit. Luiheid wordt in de Bijbel ook veroordeeld (Prov 6:6, 10).

Het werkwoord sjavat komt maar 67 keer voor in de Bijbel, maar slechts 10* in de betekenis van Sjabbat in de boeken van Mosjéh (Mozes). De meeste andere keren wordt het werkwoord gebruikt in de betekenis beëindigen, doen ophouden, verwijderen of vernietigen. Dit wijst erop dat God de betekenis Sjabbat als dag heel specifiek gebruikt voor Zijn doel.

Het is dan ook opmerkelijk dat het zelfstandige naamwoord Sjabbat 74 keer voorkomt. Mosjéh noemt de Sjabbat slechts 10*, maar relatief gezien[3] wordt Sjabbat het meest genoemd in het Nieuwe Testament (35*).

Het is opmerkelijk dat in het Nieuwe Testament het woord Sjabbat vaak onvertaald bleef[4], hoewel met een vergriekste verbastering Sabbata of tin himeran toon Sabbatoon. Een andere benaming is himera ti hebdomi – de zevende dag.

Hogere plaats
De Sjabbat is de enige feestdag die genoemd wordt in de 10 Woorden. Ondanks het grote gewicht van Jom Kipoer (Verzoendag) en de herdenkingsfeesten van de Uittocht (Pésachtijd (Pasen), Sjawoe‘ot (Pinksteren) en Soekot (Loofhutten)). Waarom?

De 10 Woorden gaan natuurlijk over het dagelijkse godsdienstige leven. Jom Kipoer en de Uittochtsfeesten zijn feest- en herdenkingsfeesten worden echter maar eenmaal per jaar gehouden en markeren de godsdienstige kalender. God heeft de werkweek + de Sjabbat een hogere plaats in die kalenderloop toebedeeld[5]. Het staat dichter bij de praktijk, maar heeft daardoor een grote verplichting voor de gelovige.

Maar Sjabbat heeft nog andere praktische betekenissen. Het wijst erop dat alle aardse bezigheden in elke week van het jaar in het teken staan van Gods bestel, want het houden van de wekelijkse Sjabbat wijdt die bezigheden aan God[6]. Dat geldt niet alleen voor het huidige aardse bestel. In de Bijbel wordt namelijk uitdrukkelijk herhaald dat God het huidige aardse bestel afkeurt. Hij zal een nieuw bestel brengen. In twee fasen. Eerst dat van Zijn Messias en dan dat van Zichzelf. Sjabbat is daarom ook proeven aan dat nieuwe bestel.

Een ander praktisch gegeven is dat het opdelen van de werkweek, in zes werkdagen gevolgd door een dag gewijd aan God. Deze structuur loopt in de pas met de door God bepaalde scheppingsorde. Het is dus niet alleen gunstig voor het menselijke gestel om een zesdaagse werkweek af te sluiten met een dag waarop het werken wordt onderbroken. Het is gunstig voor de hele schepping. Voor de planten, de dieren en alle andere scheppingsdelen[7].

Jom Sjabbaton
Naast de Sjabbat is er de Jom Sjabbaton. De wekelijkse Sjabbat markeert de werkweek en de Jom Sjabbaton markeert het (begin en soms ook het einde van) feest- of gedenkdag(en)[8]. Het cumulatief van de Sjabbatot Gods is het bevel tot het houden van het Sjabbatsjaar (het 7de jaar) en daarbovenuit het Jubeljaar (7 * 7 jaar). Sjabbat staat dus voor gewijde tijd.

Christelijke religie
De christenheid stelt dat het Sjabbatsbevel alleen letterlijk gegeven is aan het volk Isra‘El, maar dat het Sjabbatsbevel samen met de hele Torah ook is vervallen. De christenheid wil zich ook per se onderscheiden van Jodendom[9]. In geestelijke zin zou de christelijke zondagsviering een residu zijn van de Sjabbatsdag. Sommigen hernoemen de zondag daarom tot zevende dag.

Opmerkelijk is dat christenen horen te weten dat de zondag in Bijbelse zin de eerste dag van de week is, omdat toen de Here Jezus is opgewekt uit de dood (Bijvoorbeeld: Mt 28:1)[10]. Dat is ook de reden waarom in de christenheid de zondag de belangrijkste dag voor de samenkomst van de geloofsgemeenschap heeft ingesteld.

Voltooien werkweek
De werkweek biedt de mens de mogelijkheid nuttige arbeid te verrichten, te (her)bouwen of af te breken en inkomsten te verkrijgen & uitgaven te doen. Maar God heeft die activiteit ingeperkt en afgebakend[11]. De mens blijkt zo erg met zichzelf bezig te willen zijn, dat het God al snel zal vergeten. Daarom drukt Hij een stempel op de werkweek. Het zou allemaal om Hem moeten gaan, want daarvoor was alles ook geschapen.

In het uitdrukkelijk voltooien van de werkweek worden de bezigheden niet als voorlopig afgrond bestempeld, maar als nutteloos als het niet voor Hem is gedaan. De Sjabbat brengt het besef naar voren dat bezigheden van de werkweek waarin Hij betrokken was mooi waren. Niemand kan immers precies weten wat er na de Sjabbat zal komen.

Het Sjabbatsbevel vereist dus op vrijdagavond de houding van het als voltooid beschouwen van de afgelopen werkweek. De bezigheden moeten losgelaten worden. Zelfs aan eventuele planning voor de volgende werkweek mag even niet meer gedacht worden.

De gelovige moet de bezigheden van de beëindigde werkweek aan God overlaten, maar wel zeker weten dat dit ook kan. Als er nog iets recht te zetten is, bijvoorbeeld met de naaste, dan is de vrijdagmiddag daarvoor het moment (Mt 5:23-24; Rm 12:18; 1 Tim 2:8). Zo kan de Sjabbat met een onverdeeld hart worden binnengegaan.

Dit punt – voltooien van de werkweek – lijkt de zes dagen werken van de zevende Sjabbatsdag te onderscheiden (los te koppelen), maar dat is alleen in menselijke zin zo. De schepping functioneert op de Sjabbatsdag op dezelfde wijze als op de werkdagen ervoor. Het feit dat God dan ook ‘werkt’[12] toont dat het houden van de Sjabbat natuurlijk ook een ‘werk’ is, een bezigheid. Maar in de Bijbel wordt wel onderscheid gemaakt in werken van God en in seculier/profaan werk.

Ophouden met werk
Er wordt veel aandacht besteed aan het rusten op Sjabbat. Mensen interpreteren dat op de eerste plaats met het uitrusten van werk. Maar wat is dat ‘werk’ eigenlijk in de zin van het Sjabbatsbevel? Het gaat om het soort ‘werk’ dat dan vermeden of verboden is.

In de Bijbelse zin gaat het eigenlijk om het Hebreeuwse woord mela‘kah. Dit staat voor een werkopdracht. Het komt van de niet-voorkomende stam mal‘ach, dat afvaardigen of vertegenwoordigen betekent. In de meest fundamentele zin dus werk dat verricht wordt namens iemand anders en dat beloond worden; in loondienst werken.

Maar daarmee wordt niet alleen werk bedoeld dat iemand voor een baas doet. Het gaat ook om werk in opdracht en daaronder valt dus ook de eigenaar die door een klant/opdrachtgever wordt opgedragen iets te doen in ruil voor wat anders.

Mela‘kah staat dus voor werk dat de werkweek typeert. Het werken om te leven, om inkomsten ervan te verkrijgen. Juist dat type werken wordt uitdrukkelijk genoemd om daarmee te stoppen of beëindigen. Maar het betreft ook elk ander werk dat bevrediging van de behoefte tot nuttig-zijn invult, dus ook vrijwilligerswerk of werkzaamheden ten bate van onszelf, zoals werken in de tuin of opruimen.

Het is frappant dat het woord mal‘ach ook engel betekent. De mela‘kah blijkt ook in verband te staan met de engelen en ook daarom moet op Sjabbat daarmee gestopt worden. De gelovige moet dus van Godswege op Sjabbat een andere houding aannemen tegenover de engelen. Die moeten immers zelf ook Sjabbat houden[13].

Excurs: Ontsteken van vuur/licht
Mosjéh gaf de strenge Sjabbatsbepaling van het verbod op het aansteken van vuur (Ex 35:3). Bijvoorbeeld voor licht. Over dit verbod bestaat nogal wat verwarring. Het Judaïsme heeft als ‘oplossing’ dit verbod letterlijk toe te passen tot op vandaag[14].

De context waar Mosjéh dit verbod geeft is het verkrijgen van een vuur voor het dagelijkse levensonderhoud[15], zoals het bereiden van voedsel. Dat vergde in de dagen van Mozes een dagdeel en uitgebreide werkzaamheden: verzamelen van brandhout, het inrichten van een haardplaats, het aanmaken van een kampvuur en het brandend houden ervan (Nm 15:32-36). Dit verbod heeft dus niets te maken met het maken van licht in het huis van een gelovige, zoals Exodus 35:3 lijkt te veronderstellen[16].

Tegenwoordig kan voedsel vrij makkelijk en snel bereidt worden. Het is dan wel zaak dat het bij de hand is op de dag voorafgaande aan de Sjabbat (Ex 16:5, 23). Het is dus ook niet de bedoeling om op Sjabbat voedsel voor die dag te gaan inkopen en te verzamelen.

Maar het wordt juist aangemoedigd om op Sjabbat heerlijk te eten en dit moet ook bereid worden. Het strenge verbod gaat echter om de hoeveelheid inspanningen die geleverd moeten worden om dit eten klaar te maken. Als dat een dagtaak wordt, zodat er geen tijd en aandacht meer bestaat voor de belangrijkere elementen van Sjabbat, dan wordt inderdaad het Sjabbatsbevel overtreden en gecorrumpeerd.

Zegenen zevende dag
Dat God elke nieuwe dag geeft is een zegen en daarom hoort elke dag door gelovigen gezegend te worden. Daarom is het des te belangrijker om de Sjabbatsdag – de zevende dag van de week extra te zegenen.

Het zegenen van de dag is op de eerste plaats een persoonlijk daad aan het begin van de dag, maar het wordt ook gedaan in gemeenschapsverband door een samenkomst. Omdat in Bijbelse zin de dag eindigt met zonsondergang is het ook passend om daarna een zegen uit te spreken over de nieuwe dag (persoonlijk en in gemeenschapsverband). De ochtend na zonsopgang is het moment om de Sjabbatsdag (persoonlijk en in gemeenschapsverband) te zegenen en hetzelfde ligt voor de hand om te doen rond zonsondergang van de uitgaande Sjabbat (persoonlijk en in gemeenschapsverband).

Zegenen is danken, eren van God om de gave en de hoop/verwachting uitspreken dat God die dag zal zegenen.

Wijden Sjabbatsdag
De Sjabbatsdag moet als gewijd aan God worden beleefd. Sommigen stellen dat alle dagen van de week aan God gewijd (moeten) zijn. In de Bijbel wordt echter wel uitdrukkelijk onderscheidt gemaakt tussen het ongewijde (Hebreeuws: chol) en het gewijde (qodésj; Lv 10:10).

Alle gewone (chol) dagen zijn als ongewijd op te vatten in vergelijk met Sjabbatsdagen. Uitzonderingen[17] zijn de tussendagen (feest- of gedenkdagen (chol hammo’ed), de dagen van telling (’omer) tussen Pésach en Sjawoe’ot), de halffeest- of gedenkdagen en de voorbereidingsdagen. Dat zijn geen Sjabbatsdagen, maar toch zijn ze als gewijd op te vatten. Daaruit blijkt dat een wijding van een bepaalde dag niet afhangt van Sjabbat.

Essentie en verplichting
In dit artikel is uitgebreid beschreven wat er in de Bijbel staat over de Sjabbat en diens bepalingen. Maar in essentie komt het neer op de volgende twee Sjabbatsbepalingen:
– Eren van God
– Nalaten van (daden voor) zelfgewin

Ook blijkt uit de Bijbel dat alle Bijbelgelovigen verplicht zijn de Sjabbat te houden naar diens bepalingen. Hieruit blijkt dat van de Sjabbat een geloofspraktische invulling verwacht wordt. Het gaat er dus niet om dat het per se op een zaterdag gehouden moet worden, maar dat het de werkweek completeert. Traditioneel eindigt die op vrijdag, maar die kan ook op zaterdag eindigen. Een Jom Sjabbaton valt echter op de voorgeschreven dag van de godsdienstige kalender en staat dus los van de werkweek. Die moeten geëerbiedigd worden[18].

+++
[1] Merk het verschil op met de traditionele christelijke zondagsviering.
[2] Zijn Verbond bevestigt ook formeel zaken die allang bestonden. Het Verbond stelt zulke zaken dus niet in. De Bijbel is niet Verbondscentrisch of in welke zin ook centrisch anders dan Theocentrisch.
[3] Het Nieuwe Testament (NT) bestaat uit maar 27 geschriften en toch wordt Sjabbat in dat Bijbeldeel genoemd in bijna de helft van de keren dat het in de Bijbel voorkomt. Het meest in het Lukas Evangelie.
[4] De Bijbelschrijvers gingen dus uit van de voorzetting van het houden van de Sjabbat van het toenmalige Jodendom.
[5] De 10 Woorden ‘wegen zwaarder’ dan de andere Verbondsvoorwaarden. Ze zijn er een aggregatie ervan. De kalender staat ook in verband met het gevestigde Koninkrijk van God op aarde, want het vereist een collectieve navolging door Gods volk. Dat is thans niet mogelijk door Isra‘Els galoet (verstrooiing).
[6] Ongeacht waar Gods volk verblijft en ongeacht in welke hoedanigheid (vrij of gebonden).
[7] Het is bijvoorbeeld evident dat in de hemel ook Sjabbat wordt gehouden.
[8] Dus de jaarlijkse feestdagen van de Bijbelse kalender worden met het Sjabbatsbevel in de 10 Woorden dus indirect ook ingesteld.
[9] Gunstige bijkomstig voor Isra‘Elitische gelovigen is dat daardoor christenheid weinig ‘vermengd’ is met Jodendom.
[10] Zelfs de Here Jezus en God, de Vader, hielden toen de Sjabbat.
[11] De mens en het heidendom typeren zich in een ongeremde, onverzadigbare ‘lust’, maar ook in het voortdurend doorschieten in onmatigheid.
[12] Bijvoorbeeld door te zegenen.
[13] Althans de engelen die door de weeks gewerkt hebben. Andere engelen ‘werken’ juist op Sjabbat. Bijvoorbeeld de engelen betrokken bij de eredienst in de Tempel in de hemel.
[14] In het Judaïsme wordt ervan uitgegaan dat Gods bevelen en bepalingen niet begrepen kunnen en/of hoeven te worden. Geestvervulde gelovigen begrijpen de bepalingen wel, want zo heeft God het immers ook bedoeld.
[15] Juist de bezigheden voor het dagelijkse levensonderhoud is dat wat gestopt en beëindigd moet worden op Sjabbat. Het raakt de kern ervan.
[16] Dit zou tot (heel) gevaarlijke situaties kunnen leiden (vallen/struikelen), waardoor ook het Judaïsme hiervoor al lang geleden oplossingen heeft verzonnen.
[17] Een vermenging eigenlijk.
[18] In de christenheid vallen deze aan feest- of gedenkdagen gekoppelde Sjabbatsdagen in de regel altijd op een zondag, dus buiten de werkweek. Op de Bijbelse kalender, dat een maankalender is, kan een Jom Sjabbaton op elke dag vallen.