Een Joodse remedie tegen religieus geweld

Geweld komt in allerlei vormen voor en wordt vaak gedreven wordt door obsessies, innerlijke tegenstrijdigheden en irrationaliteiten. Religieus geweld heeft ook vaak deze eigenschappen. De laatste jaren wordt de wereld erdoor geteisterd. Wijlen Jonathan Sacks, opperrabbijn van Brittannië, werkte dit in zijn nieuwste boek ‘Niet in Gods Naam’ uit. Het biedt een Joodse remedie ertegen. Wat is die remedie?

Deze recensie is oorspronkelijk geschreven voor Uitdaging.

Religieus geweld verklaard
Sacks heeft zijn boek ingedeeld in drie delen. Het eerste deel werkt de beweegredenen van geweld uit. Hij wijst er terecht op dat niet alles dat religieus geweld heet dat ook echt is. Religie is vaak een dekmantel. Hij stelt dat religie juist de remedie ervan is, want het geseculariseerde Westen zou er geen antwoord op hebben. Maar religie moet afstand nemen van macht, wraak en apocalyptiek.

Sacks voert vanuit sociologie en psychologie aan dat mensen van nature groepen vormen, maar dat soms de gedachte opkomt dat ‘Wij’ (de groep) volledig goed zijn en ‘Zij’ (de buitenstaanders) volledig boos. Dat is pathologisch dualisme dat geweld tussen groepen voedt. Volgens Sacks is dit irrationeel, want elk mens is zowel goed als kwaad. De vrije mens zou zijn eigen kwaad kunnen overwinnen (Gn 4:7). Dualisme kan uitmonden in het altruïstisch (onbaatzuchtig) kwaad van ‘martelaars’ gebaseerd op jaloezie, een slachtofferrol en verborgen verlangens om als ‘Zij’ te willen zijn. Hij stelt echter dat de drie Abrahamitische religies tot dezelfde geloofsgroep behoren.

De Hebreeuwse Bijbel als voorbeeld
In het tweede deel worden allerlei ‘bewijzen’ uit de Hebreeuwse Bijbel en de rabbinale literatuur gegeven die herinterpretatie zijn van bekende Bijbelteksten. Sacks vermoedt een broedertwist tussen de Abrahamitische religies. Tekstherinterpretatie zou dit wegnemen, zoals door rolomkering. Sacks onderkent dat dit eerst ook aanvaarding veronderstelt van Gods mandaat aan geestelijke autoriteiten (de rabbijnen) voor die tekstherinterpretatie. Hij weet dat fundamentalisten tekstinterpretaties verwerpen.

Broedertwist
In het laatste deel werkt hij het centrale thema van broedertwist dieper uit. Elk zou strijden voor de particuliere liefde van God. Dat zou overbodig zijn, want God zou al de Abrahamitische religies appreciëren. Ze hebben elk een eigen plaats die anderen moeten respecteren. Maar de God van Abraham wijst moord en zelfmoord af. Dat is heidens. Noten en een bibliografie bieden achtergrondinformatie en een basis voor verdere studie.

Evaluatie
In het intellectuele pleidooi van Sacks stelt hij dat een positieve, liberale interpretatie van Judaïsme voor het Westen de beste remedie is tegen religieus geweld. Dit is aanmatigend en opmerkelijk. Hij promoot hiermee geen oorspronkelijk orthodox Jodendom.

Probleem met zijn remedie van herinterpretatie van goddelijke teksten is dat die van de Islam expliciet oproepen tot geweld. Zijn verweer is flinterdun. In dit boek herinterpreteert hij alleen de Hebreeuwse Bijbel. Daarmee spreekt hij alleen tot hen die gemeenschappelijkheden hebben, zoals een sterke band met Mozes. Naast Joden dus alleen christenen. Zij worden door dit boek, dat geen index heeft, uitgedaagd.


Sacks, J., Niet in Gods Naam. Een pleidooi tegen religieus extremisme en religieus geweld. KokBoekencentrum, Utrecht, 2016, 350 pagina’s, € 22,50, ISBN: 9789043527187.