Rabbijnen – Pre-rabbinale periode (Farizeeën)

Deze artikelenserie gaat over het rabbinale Jodendom. Waarom en hoe werd het dominant in het Jodendom? Daarvoor wordt het leven van enkele prominente rabbijnen beschreven en wat ze eraan bijdroegen. Dit leidt tot een beantwoording van de vraag of hun positie houdbaar zal zijn.

Na een lange inleiding (vier deelartikelen) van deze artikelserie over het rabbinale Jodendom (Judaïsme) is het moment gekomen om nader kennis te maken met een aantal bijzondere rabbijnen, zodat een beeld kan ontstaan over:
• Wat hun persoonlijke geschiedenis was
• Wat ze individueel bijdroegen aan hun generatie
• Hoe hun Bijbelinterpretatie zich ontwikkelde

Kennisgericht
De Fariziem (Farizeeën) onderscheiden zich door hun gerichtheid op (Torah)kennis. Ze waren dus geletterd (konden lezen en eventueel ook schrijven)[1]. Dat was ook een onderscheid met het gewone Joodse volk.

Hun doel was om het godsdienstige leven op een veel hoger niveau te brengen dan daarvoor. Dit streven drukt de kritiek uit die ze hadden op de kohaniem (Isra‘Elitisch priesters)[2]. Op de wijze waarop die de Joodse godsdienst leerden en uitdroegen aan het volk en hoe die het volk vertegenwoordigden[3].

Twee stromingen
Aan het einde van de eerste eeuw CE[4] had het onderwijs van de Fariziem twee stromingen. Meestal wordt dit uitgelegd als de liberale versus de strikte stroming. De voormannen van deze twee stromingen waren respectievelijk Hillel, die rond de eeuwwisseling de voorzitter zou zijn geweest van het Fariziem bestuur, en Sjamm‘aj die de vicevoorzitter was[5]. Beiden waren ook hoofd van hun eigen leerschool.

Uit het vervolg zal duidelijk worden dat die simplistische indeling – liberaal en strikt[6] – amper recht doet aan een juiste typering van de twee stromingen. Evenmin dat het onderwijs van de Here Jezus die van Hillel zou hebben gevolgd en dat van Sjamm‘aj consequent zou hebben verworpen[7]. Het ligt meer van de hand aan te nemen dat Hij alle bestaande Joodse groeperingen afwees of als niet toereikend beschouwde, want Hij was onafhankelijk Bijbelleraar[8].

Zoegot (paren)
Van aanvang aan schijnen de Fariziem in elke generatie ‘paren’ of koppels te hebben gevormd van leidende leraren die ook hun groepering leidde. Deze methode van twee elkaar ondersteunende en uitdagende leraren (hoewel met onderlinge hiërarchie) over godsdienstige kwesties is nog steeds de basis van het jesjievah leersysteem.

Deze zoegot zouden in verband hebben gestaan met hun posities in de latere Bejt-Dien van de Fariziem. De Bejt-Dien was hun godsdienstige Hoge Raad die waarschijnlijk vanaf circa 68 CE naar analogie van het Sunedrion (Hebreeuws verbasterd tot Sanhedrien) bestond. De Fariziem hadden zich eerder een plaats bemachtigd in het Sanhedrien, zoals beschreven in het Nieuwe Testament (NT).

Maar vooral in de Chasjmoniem (Hasmoneën) periode (152-37 BCE), de ontstaanstijd van de Fariziem groepering, was er terecht (sterk) verzet (van onder meer de Fariziem) tegen de koning die ook het ambt van kohen gadol op zich nam en daarmee tegen het verbod daarop ging. Het ligt voor de hand dat de Fariziem uit waren op overname van het gezag over het Sanhedrien en daarmee het hele godsdienstige gezag van het Jodendom. Probleem was dat de kohen gadol (Isra‘Elitisch hogepriester) de ro‘sj (voorzitter) was van het Sanhedrien en logischerwijs niet tot de Fariziem behoorde maar tot de Tsadoqqim (Sadduceeën).

Na de verwoesting van de Bejt HamMiqdasj (Tempel) in 70 CE functioneerde het Sanhedrien niet meer. Toen was het eerder door de Fariziem opgerichte Bejt-Dien gevestigd[9] in Javnéh de enige functionerende Joodse Hoge Raad. Jochanan ben Zakk‘aj (Ribaz) bekleedde als nasie‘ (verhevene) ervan het ambt van voorzitter tot zijn dood vijf jaar later.

Hillel
Hillel (c.110[10] BCE-10 CE) was een leidende Fariziemgeleerde tijdens de Romeinse bezetting (Herodiaanse periode). Hij zou het zoegotsysteem beëindigd hebben en daarmee de periode van de Tanna‘iem[11] in gang zou hebben gezet[12]. Maar uit het NT blijkt dat in het eerste deel van de eerste eeuw de titel ‘rabbijn’ nog niet uitgekristalliseerd was[13]. Het is ook aannemelijk dat op z’n vroegst pas einde 1ste eeuw CE de aanzet in gemeenschappelijke overeenstemming van het Bejt-Dien werd gedaan voorafgaande aan de Tanna‘iem periode en niet door één bepaalde Fariziemleraar.

Hillel wordt gezien als de grootste Fariziemgeleerde uit de Tweede Tempelperiode. Omdat zijn naam ook werd gebruikt door latere leraren wordt Hillel ter onderscheiding meestal hazZaqen (de oudste) genoemd. Hij werd later ook wel ‘habBavlie’ (de Babyloniër) genoemd, omdat hij daar was geboren. Zijn laatste jaren woonde hij in Jeruzalem.

Er bestaan veel legendarische verhalen over Hillel. Zo zou hij de eerste zeven interpretatieregels[14] van de Fariziem hebben opgesteld. Het is echter aannemelijk dat die regels al eerder waren vastgesteld. Hillel was echter wel een promotor van deze regels voor het vaststellen van Halachah[15]. Hij zou zich vooral toegelegd hebben op godsdienstige reinheid, heffingen (voor de Tempel), dieroffers en economische regels.

Hij zou in 30 BCE aangesteld zijn als nasie‘ (hoge autoriteit) over de Fariziem en dat circa 40 jaar zijn gebleven. Het lijkt echter aannemelijker dat hij dat ambt veel korter bekleedde (Bijvoorbeeld van 10 BCE-10 CE).

Hillel legde veel nadruk op nederigheid (Godvrezendheid) en het handhaven van onderlinge vrede tussen mensen. Ook benadrukte hij het belang van Torahstudie[16]. Hij riep de Fariziem op leerlingen te zijn van de kohen gadol[17]. Zijn kleinzoon Ribaz zou een van zijn leerlingen zijn geweest.

Sjamm‘aj
Sjamm‘aj (c.50 BCE-30 CE) werd geboren in Judea (Jeruzalem?) en volgde Menachem de Esseen op als ‘Av (bijnaam ‘Vader’ van ambt van vicevoorzitter) over de Fariziem[18]. Hij wordt gezien als de vertegenwoordiger van de strikte, letterlijke interpretatie van Mosjéh. Toch is dat maar zo in twee derde van de circa 20 halachot die aan hem zijn toegeschreven. In de overige halachot neemt hij namelijk een rekkelijke positie[19] in. De meeste van zijn halachot gaan over godsdienstige (on)reinheid.

Hoewel hij nog wel eens de meerderheid van de Fariziem tegen zich had hield hij vast aan overtuigingen die achteraf gezien terecht waren. Zo stelde hij dat wie een huurmoordenaar opdracht gaf iemand te doden, die opdrachtgever even schuldig als de huurmoordenaar.

Meningsverschillen
Er zijn vier meningsverschillen tussen Hillel en Sjamm‘aj overgeleverd, maar in werkelijkheid hadden ze er veel[20] meer[21]. Deze meningsverschillen zijn nauwelijks te volgen voor buitenstaanders. Ze komen echter neer op het verschil in mening over wat belangrijker is in Joods godsdienstige zin (van wat Mosjéh onderricht had)[22].

Voorbeeld: Wat is belangrijker? Het gebed over de hele Sjabbat bij zonsondergang op vrijdagavond (Hillel) of het gebed over de wijn die de Sjabbat inwijdt (Sjamm‘aj)? Het eerste natuurlijk.

Dat Hillel zeker niet altijd rekkelijk (liberaal) was komt naar voren in de toepassing van de Mozaïsche bepaling (Dt 24:1) dat gaat over de reden waarom een man van zijn vrouw mag scheiden[23]. Sjamm‘aj vatte het Hebreeuwse woord ’ervah dat Mosjéh gebruikte terecht op in verband met hoererij (Hnd 15:20; 1 Kor 6:18). Voor hem was dat de enige reden voor scheiding. Hillel vatte de bepaling echter heel erg rigoureus op. Een man mag van zijn vrouw scheiden om alles wat hij maar aan haar afkeurt. Iets wat overduidelijk tegen Gods wil ingaat. Zo’n regel (Hillel) zou van Gods volk niets overlaten!

Hillel neigde ernaar om Mosjéh (Mozes) naar diens intentie terug te voeren en dan aan te passen op omstandigheden in de eigen tijd (een nogal progressieve denkwijze). Sjamm‘aj koos voor verdere verscherping van de letterlijke tekst van een bepaling ter voorkoming van het overtreden van Mosjéh. Maar een intentie (Hillel) kan soms een veel groter juk geven[24] en een verscherping juist een verlichting.

+++
[1] Hun leden kwamen dus uit het hogere segment van de Joodse samenleving.
[2] Hoewel de Fariziem waarschijnlijk oorspronkelijk uit hun gelederen kwamen, bestonden ze later grotendeels uit niet-kohaniem.
[3] Vooral over dit laatste waren de Fariziem uitermate kritisch. Hun ontstaan heeft waarschijnlijk te maken met hun afwijzen van de Chasjmoniem (Hasmonese) dynastie van kohanim gadolim (Hogepriesterdynastieën) en hun gesjoemel en vrijages met de Grieken.
[4] Common Era: na de gangbare jaartelling.
[5] De hiërarchische verhouding tussen deze functies verklaart deels waarom de stroming van Hillel, als voorzitter, meer gewicht kreeg onder de Fariziem.
[6] Dit heeft te maken met de hedendaagse westerse voorkeur voor liberaal denken en de overeenkomstige aversie tegen alles wat strikt of extreem is. Vooral in godsdienstige zin. Zo’n indeling was niet van toepassing of relevant in het eerste eeuwse Jodendom. Toen ging het om het spanningsveld tussen godsdienstige oprechtheid en wat praktisch haalbaar was in het harde dagelijkse leven.
[7] Denken dat de Here Jezus zich niet onderscheidde van de bestaande Joodse groeperingen is een vergissing. Hij ging echter wel om met leden van deze groeperingen. Hij koos hun zelfs als Zijn leerlingen en later als apostelen. Maar het Nieuwe Testament stelt expliciet dat de Here Jezus en Zijn leerlingen een aparte Joodse groepering vormden; Nazareners (Hnd 24:5).
[8] Dat was ook expliciet bedoeld om te voorkomen dat enig bestaande Joodse groepering claims zou kunnen maken op het door Hem gegeven onderwijs of op Zijn werken. Hij zag Zich bovenal als Bijbelleraar voor heel Isra‘El en niet voor of namens een deelsegment van Zijn volk.
[9] Na de dood van de laatste kohen gadol Pienchas, ben Sjmoe‘El.
[10] De voormalige opperrabbijn Evers stelt in De echte Tora dat Hillel in c.75 BCE werd geboren en anderen dateren zijn geboorte rond 60 BCE. Dat is aannemelijker.
[11] De overdragers van de mondelinge Torah, de grondleggers van de misjnajot. De eerste generatie rabbijnen.
[12] Dit is de bekende verwarring tussen wens en feit. Iets wat het Judaïsme (het rabbinale Jodendom) typeert.
[13] Zo wordt de Here Jezus ook rabbijn genoemd (Jh 1:49), terwijl Hij niet tot de Fariziem behoorde en het gebruik van die titel verbood (Mt 23:8).
[14] Ook hieruit blijkt de grote focus van de Fariziem op inkadering van de interpretatie van Mosjéh.
[15] De godsdienstige regels voor de dagelijkse praktijk van de Fariziem op basis van de Verbondsvoorwaarden van Mosjéh.
[16] Wie geen Torahstudie deed zou volgens hem de doodstaf verdienen.
[17] Een opmerkelijke oproep in zijn tijd, omdat de meeste Fariziem nauwelijks toegang hadden tot de kohen gadol. Deze oproep is overigens wel feit geworden voor de volgelingen van de Here Jezus tot de huidige dag. Alleen beseffen de meesten dit niet en leven ze er niet naar.
[18] Waarschijnlijk begin eerste eeuw.
[19] Soms rekkelijker dan Hillel.
[20] Maar het wederzijds respect leed er niet onder.
[21] Het lijkt er overigens op dat ze ook in veel zaken overeenstemden. Maar de meningsverschillen typeert de generatie van de Here Jezus. Er bestond dus in Zijn tijd nog geen vaste, gecanoniseerde Fariziem traditie, zoals sommigen wel suggereren. Zo ver was hun leer nog niet uitgekristalliseerd. Waarschijnlijk begonnen de halachische discussies toen pas goed op gang te komen. Dat blijkt ook uit de discussies van de Here Jezus met de Joodse leraren beschreven in het NT.
[22] Dit was ook belangrijk in het onderricht van de Here Jezus (Mt 23:23).
[23] De Here Jezus keurt scheiding volledig af en Paulus raadt zelfs aan niet te trouwen (1 Kor 7:33). Dit NT onderricht (taqqanot – verbeteringen van Torah) stelt deze bepaling dus buiten werking (reductie van Mosjéh en terugkeer naar Gods oorspronkelijk onderricht (Mt 19:8)).
[24] De lat veel hoger leggen. Dat deed de Here Jezus ook vaak en vandaar dat er een verband met Hillel wordt vermoed. Daar komt bij dat Hij opgroeide in een generatie die door Hillel was beïnvloed. Toch leert het NT dat Gods wil mensen moet, en door de vervulling van Gods Geest ook kan, veranderen en niet andersom. Gods wil is veel meer dan alleen het onderricht van Mosjéh. Gods wil moet voor elke generatie verder ontwikkeld worden.