‘Klein’ kwaad gewogen

Adolf Eichmann was verantwoordelijk voor de treindeportaties van vooral Joden naar de kampen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Hij stelde slechts een ‘radertje’ in het geheel te zijn geweest, maar was hij eigenlijk niet erger dan zijn opdrachtgevers? Hoe verhoudt zich ‘klein’ kwaad tot absoluut kwaad? Over die vraag gaat het boek ‘In de schaduw van het kwaad’ van Ian Buruma. Wat komt erin naar voren?

De Joodse rechtsfilosofe Hannah Arendt (1906-1975) deed verslag van het proces dat begin jaren 60 van de vorige eeuw tegen Eichmann werd gevoerd in Jeruzalem. Hij werd schuldig bevonden en kreeg de doodstraf. Arendt was het er mee eens, maar veroordeelde de reden waarom en de wijze waarop de rechtszaak werd gevoerd.

Boekanalyse
Buruma is journalist en schrijver. Hij schreef boeken, onder meer boeken over de Tweede Wereldoorlog.

Na een voorwoord wordt de kernvraag besproken. Daarna volgt de uitgebreide beantwoording (pamflet) in drie delen voorzien van eindnoten met hoofdzakelijk bronvermeldingen. Ter toelichting volgt een fragment uit het boek ‘Eichmann in Jeruzalem’ van Arendt. Het boek sluit af met een personalia van de hoofdpersonen Arendt en Buruma en van de bedenkers van Nieuw Licht.

Nieuw Licht
Deze filosofische pamflettenreeks is opgezet als weerwoord tegen de ongenuanceerdheid in de sociale media. Uitgangspunt is om een hedendaagse denker een vraag voor te leggen die eerder in een klassiek geworden tekst is besproken. De gekozen onderwerpen worden ingegeven vanuit maatschappelijk belang (objectief) en dat wat redactie van Nieuw Licht beweegt (subjectief).

Inschatting van ‘klein’ kwaad
De kernvraag in dit boek is hoeveel kwaad toegestaan is? Waar het vandaan komt? Hoeveel kwaad gebruikt mag worden om het kwaad te weerstaan? Buruma werd de vraag voorgelegd of de benadering van ‘klein’ kwaad door Arendt juist is. Zij stelde dat gewone mensen, zoals Eichmann, die zelf niet kwaadaardig zouden zijn, in hun gehoorzaam functioneren als conformisten veel kwaad kunnen verrichten. Niet doelbewust of opzettelijk. Slechts helpers (bewust of onbewust) en daarom onschuldig. Volgens Arendt is kwaad alleen strafbaar als het politiek gedreven is, maar ze stoorde zich er bijzonder aan als juist Joden betrokken waren bij kwaad (tegen mede-Joden).

Volgens Buruma heeft Arendt Eichmann niet goed ingeschat. Hij maakte immers bewust deel uit van een totalitaire staat in dienst van het kwaad.

Evaluatie
Dit is een maatschappij-filosofisch geschrift dat een kritische beschouwing geeft over ‘klein kwaad’ in de wereld met de beschrijving van het Eichmann-proces door Arendt als basis. Het is opvallend dat in dit boek gesteld wordt dat de mens niet kwaadaardig is.

Specifiek wordt ingegaan op het kwaad dat antisemitisme is in verband met Eichmann. In dit boek wordt gesteld dat hij meer dader was dan slechts helper. Buruma veralgemeniseert de Jodenvervolging tot uitsluiting van wie dan ook. Hij ‘springt’ daarbij soms van de ene vorm van ‘klein’ kwaad naar de andere.

Dit boek heeft geen zoekregister, maar wordt wel aangeraden.


Buruma, I., In de schaduw van het kwaad. Eichmann in Jeruzalem. 2023, Prometheus Nieuw Licht, Amsterdam, 94 pagina’s, € 16,99, ISBN: 9789044652352.